కోవిడ్ నేపధ్యంలో ఖైదీలను విడుదల చేయాలి

 

రద్దీతో కూడిన భారతీయ జైళ్లు కరోనావైరస్ కేసులకు కేంద్రంగా మారాయి. మార్చిలో, భారతదేశ సుప్రీంకోర్టు ఈ ప్రమాదాన్ని గుర్తించింది. భారతదేశ జైళ్ల మొత్తం ఆక్రమణ సగటున 115 శాతం  ఉంది. కొంతమంది ఖైదీలను పెరోల్, బెయిల్‌పై విడుదల చేయడానికి మార్గదర్శకాలను సుప్రీంకోర్టు నిర్దేశించింది. ఈ సడలింపులు ఖైదీలకు ఇతర ప్రమాణాలతో పాటు గరిష్టంగా ఏడు సంవత్సరాల శిక్షతో వుండాలి. ఆ తర్వాత ఈ నిబంధనలను రాష్ట్ర ప్రభుత్వాలు సడలించాయి. 27,000 మంది ఖైదీలను బెయిల్, పెరోల్‌పై విడుదల చేశారు. ఇందులో రాజకీయ ఖైదీలు లేరు.

భారతదేశంలో కోవిడ్ -19 కేసులు పెరగడం ప్రారంభించినట్లే జైళ్లల్లో మగ్గుతున్న అనేక రాజకీయ, సామాజిక కార్యకర్తలు, పాత్రికేయులు, న్యాయవాదుల దుస్థితిని కోర్టులు గమనించడం లేదు. అమ్నెస్టీ ఇంటర్నేషనల్ ఇండియా, ఇంటర్నేషనల్ కమిటీ ఆఫ్ రెడ్ క్రాస్ (ఐసిఆర్సి) వంటి గ్లోబల్ సంస్థలు కోవిడ్ నేపధ్యంలో  ఖైదీలను, ముఖ్యంగా మహిళా ఖైదీలను రక్షించాల్సిన అవసరాన్ని ఎత్తిచూపాయి. రాజకీయ ఖైదీలను విడుదల చేయడంలో కేంద్ర, రాష్ట్ర ప్రభుత్వాలు ఆసక్తి చూపడం లేదు.

రాజకీయ ఖైదీలు

వ్యవస్ధలో అసమానతలను రూపుమాపడానికి తమకు తోచిన పద్ధతుల్లో పోరాటం చేస్తున్నవారు వున్నారు. వీరు తమ స్వప్రయోజనాల కోసం, వ్యక్తిగత ప్రతిష్ట కోసం పోరాటాలు చేయరు. వీరిని ప్రభుత్వం అరెస్టు చేసి జైళ్లల్లో పెడుతుంది. వీరిని రాజకీయ ఖైదీలు అంటారు. రాజకీయ ఖైదీలు దేశద్రోహ ఆరోపణలు, చట్టవిరుద్ధమైన కార్యకలాపాల ఆరోపణలను ఎదుర్కుంటున్నారు.

27 ఏళ్ల సఫూరా జర్గర్,  ఢిల్లీలోని జామియా మిలియా ఇస్లామియా విశ్వవిద్యాలయంలో ఎంఫిల్ విద్యార్థి. 2019 డిసెంబర్‌లో సిఎఎ వ్యతిరేక నిరసనలు ప్రారంభమయ్యాయి. దేశంలో పౌరసత్వ వ్యతిరేక సవరణ చట్టం (సిఎఎ), జాతీయ వ్యతిరేక పౌరుల నిరసనలకు ఫౌంటెన్ హెడ్‌గా ఢిల్లీ మారింది. జర్గర్, ఫిబ్రవరి 23 మరియు 25 మధ్య ఢిల్లీలోని కొన్ని ప్రాంతాలను ధ్వంసం చేసిందని పోలీసులు తెలిపారు. ఈమె బృందం చేసిన అల్లర్లలో 50 మందికి పైగా మరణించినందుకు ఆమె అరెస్టు చేయబడిందని కేంద్ర ప్రభుత్వం చెప్పింది.   జర్గర్ రెండు నెలల గర్భవతి.  తీహార్ జైలులోని ఒక సెల్ లో బంధించబడింది.

ఆయుధాలు, మందుగుండు సామగ్రిని సరఫరా చేసినట్లు మనీష్ సిరోహి, జార్గర్ ఆరోపణలు ఎదుర్కొంటున్నారు.  అతని అరెస్టు సమయంలో, పోలీసులు సిరోహి నుండి ఐదు పిస్టల్స్, 20 బుల్లెట్స్ ను  స్వాధీనం చేసుకున్నారని పోలీసులు చెప్పారు.  మరోవైపు జర్గార్‌కు నేరపూరిత నేపథ్యం లేదు.

ప్రభుత్వం అమలు చేయగల అత్యంత కఠినమైన చట్టాలలో జాతీయ భద్రతా చట్టం ఒకటి. ఉత్తర రాష్ట్రంలోని గోరఖ్‌పూర్‌కు చెందిన శిశువైద్యుడు కఫీల్ ఖాన్ జనవరి 29 సెక్షన్ 153-ఎలో “మతం ఆధారంగా వివిధ సమూహాల మధ్య శత్రుత్వాన్ని పెంపొందించినందుకు” అరెస్టు చేయబడ్డాడు. అలీఘర్ ముస్లిం విశ్వవిద్యాలయంలో సిఎఎ వ్యతిరేక నిరసనల సందర్భంగా ఖాన్ ద్వేషపూరిత ప్రసంగాలు చేశారని పోలీసులు ఆరోపించారు. అలహాబాద్ హైకోర్టు అతనికి బెయిల్ మంజూరు చేసి ఫిబ్రవరిలో విడుదల చేయాలని ఆదేశించింది.  అయినా అతను ఆగ్రా జైలులో నిర్బంధంలో ఉన్నాడు.

మే 12 న, అతని నిర్బంధాన్ని కనీసం మూడు నెలల వరకు పొడిగించారు. ఆక్సిజన్ సిలిండర్ల కొరత కారణంగా అతను ఉద్యోగం చేస్తున్న గోరఖ్‌పూర్‌లోని బిఆర్‌డి మెడికల్ కాలేజీలో 100 మంది పిల్లలు మరణించారు. ఆగస్టు 2017 నుండి ఖాన్ ప్రజల దృష్టిలో గోప్ప మానవతావాది గా ఉన్నారు. ఎందుకంటే బాధితుల్లో చాలా మందిని రక్షించడానికి ఖాన్ ప్రయత్నించినట్లు సమాచారం. అక్రమ కేసుల వల్ల తొమ్మిది నెలల జైలు జీవితం గడిపాడు.

2018 జనవరి నాటికి భీమా కోరెగావ్ యుద్ధం జరిగి 200 సంవత్సరాలు అయింది. దాని జ్ఞాపకార్థం దళితులు, గతంలో అంటరానివారుగా భావించిన కులాల సమూహ సభ్యులు భారీ ర్యాలీ జరిపారు. ర్యాలీపై ఆర్ఎస్ఎస్ నాయకులు కాల్పలు జరిపారు.హింసకు కారకులయ్యారని హక్కుల కార్యకర్తలు, మేధావులు, దళిత నాయకులు, బుద్దిస్టులు, జర్నలిస్టులు, మేధావులపై అక్రమంగా ఊపా కేసులు పెట్టారు. మోడీని చంపడానికి కుట్ర పన్నాడని విరసం నేత 80 సంవత్సరాలు వయస్సున్న వరవరరావును అరెస్టు చేశారు. అతని ఆరోగ్యం క్షీణించినప్పటికీ, కోవిడ్ వ్యాప్తి చెందుతున్నప్పటికీ ప్రభుత్వం అతనిపై ఇంకా కక్ష పూరితంగానే పవర్తిస్తోంది. ఈ విధంగా సుధా భరద్వాజ్, న్యాయవాది సురేంద్ర గాడ్లింగ్, కార్యకర్తలు మహేష్ రౌత్, షోమా సేన్, రోనా విల్సన్ లాంటి రాజకీయ ఖైదీలు అనేకమంది తప్పుడు కేసులతో అరెస్టు చేయబడి జైళ్లల్లో మగ్గుతున్నారు. 

దళిత మేధావి, కార్యకర్త ఆనంద్ తెల్తుంబ్డేను ఈ ఏడాది ఏప్రిల్ 14 న అరెస్టు చేశారు. అలాగే  ముంబై వాస్తవ్యుడైన జర్నలిస్ట్ గౌతమ్ నవలఖాతాను ఢిల్లీలో అరెస్టు చేశారు. వీరందరినీ విడుదల చేయాలని దేశవ్యాప్త నిరసనలు, ఆందోళనలు జరుగుతున్నాయి. అయినా కేంద్ర, రాష్ట్రప్రభుత్వాలు స్పందించడం లేదు.

మహారాష్ట్రలో ఖైదీల విడుదల

ముంబై సెంట్రల్ జైలులో కరోనావైరస్ ఇన్ఫెక్షన్లు వ్యాప్తి తరువాత, మహారాష్ట్ర ప్రభుత్వం ఒక సర్క్యులర్ జారీ చేసింది. ఇది మహారాష్ట్ర లో ఉన్న సగం మంది ఖైదీలను  అత్యవసర పెరోల్‌పై విడుదల చేయడానికి వీలు కల్పించింది. తద్వారా 17,000 మంది ఖైదీలలో 7,000 మంది విడుదలయ్యారు. బైకుల్లా జైలులో 184 మందికి (158 మంది ఖైదీలు, 26 మంది సిబ్బంది) కరోనా సోకినట్లు జైలు అధికారులు గుర్తించారు. బైకుల్లా జైలులో 54 ఏళ్ల మహిళా ఖైదీకి కూడా కరోనా వచ్చింది.

మార్చిలో, సుప్రీంకోర్టు కరోనా నేపథ్యంలో జైల్లోనీ ఖైదీలను విడదీయాలని ఆదేశించింది. జైళ్లు రద్దీగా ఉన్నాయి. ఖైదీలకు సామాజిక దూరాన్ని కొనసాగించడం కష్టమవుతుంది అని కొన్ని రాష్ట్రప్రభుత్వాలు ప్రకటించాయి. మహారాష్ట్రలోని చాలా జైళ్లు రద్దీతో వున్నాయి. జైళ్లు వాటి సామర్థ్యాలకు నాలుగైదు రెట్లు అధికంగా ఉన్నాయి. 

మార్చి 25 న, సుప్రీంకోర్టు ఏడు సంవత్సరాల వరకు శిక్షార్హమైన నేరాలకు పాల్పడినవారిని విడుదల చేయాలని సిఫారసు చేసింది. కొన్ని షరతులతో అత్యవసర పెరోల్‌పై దోషులను విడుదల చేయాలని ఆదేశించింది. మార్చి 28 న,  లీగల్ సర్వీసెస్ అథారిటీ అధికారులు అండర్‌ ట్రయలర్స్ ను ను విడుదల చేయడం ప్రారంభించారు. మే 8 న (జైలులో కరోనా వ్యాప్తి తరువాత), రాష్ట్ర ప్రభుత్వం మహారాష్ట్ర జైళ్ల  నిబంధనలను సవరించింది. చాలామంది దోషులను విడుదల చేయడానికి వీలుగా నోటిఫికేషన్ జారీ చేసింది.

2020లో సమర్పించిన జైళ్ల విభాగం నివేదిక ప్రకారం, మార్చి 25, మే 8 న నిర్ణయాల ఫలితంగా ఇప్పటికే 5,105 మంది ఖైదీలను విడుదల చేశారు. మరో 3,017 మంది విడుదలయ్యే దశలో ఉన్నారు. ఇంకా 9,520 మంది విడుదల చేయబడతారు.  మహారాష్ట్రంలోని 60 జైళ్ళలో నమోదైన 35,239 మంది ఖైదీలలో 17,642 మందిని విడుదల చేశారు. అత్యవసర పెరోల్‌పై 1,800 మందిని విడుదల చేశారు. ఏడు సంవత్సరాల వరకు జైలు శిక్ష అనుభవిస్తున్న వారిని విడుదల చేయాలనే  మునుపటి నిబంధనను సడలించారు. హత్య, అత్యాచారం, కిడ్నాప్, బ్యాంక్ మోసాలు, ప్రధాన ఆర్థిక మోసాలు, మనీలాండరింగ్, టెర్రర్ ఆరోపణలను ఎదుర్కున్న వారికి మినహాయింపులు ఇవ్వబడ్డాయి.

లాక్డౌన్ కాలం ముగిసిన తరువాత, ప్రజా రవాణా అందుబాటులో ఉన్న తరువాత మాత్రమే రాష్ట్రం వెలుపల నివసించే ఖైదీలను విడుదల చేయవచ్చు. విడుదల తాత్కాలికం మాత్రమే. ప్రారంభంలో బెయిల్, పెరోల్ రెండూ 45 రోజులు మాత్రమే చెల్లుతాయి. రాష్ట్రం నుండి అంటువ్యాధుల వ్యాధుల చట్టం రద్దు చేయబడే వరకు ఖైదీలు కొన్ని షరతులతో జైళ్ల బయట వుండవచ్చు. 45 రోజుల వ్యవధి తరువాత 30 రోజుల వ్యవధి ఇవ్వబడుతుంది. కానీ చివరికి, ఖైదీలు తిరిగి జైళ్లకు రావాలి.

ఇతర రాష్ట్రాల్లోను విడుదలైన ఖైదీలు

 అస్సాం, గుజరాత్ వేలాది మంది ఖైదీలను జైళ్ల నుండి విడుదల చేసింది.  అస్సాం ప్రభుత్వం 3,550 మంది ఖైదీలను విడుదల చేసింది. న్యూఢిల్లీలో పెరుగుతున్న కరోనావైరస్ కేసులను దృష్టిలో ఉంచుకుని, అస్సాం, గుజరాత్ రాష్ట్ర ప్రభుత్వం వేలాది మంది ఖైదీలను జైళ్ళనుండి విడుదల చేసింది.  అస్సాం ప్రభుత్వం 3,550 మంది ఖైదీలను విడుదల చేసింది. విడుదలైన మొత్తం ఖైదీలలో, 1,700 మంది ఖైదీలను కరోనా నేపధ్యంలో విడుదల చేయగా, మరికొందరు సాధారణ చట్టపరమైన విధానం ప్రకారం విడుదలయ్యారు. అస్సాం ఇన్స్పెక్టర్ జనరల్ ఆఫ్ ప్రిజన్స్ దసరత్ దాస్ మాట్లాడుతూ, రాష్ట్రంలోని 31 జైళ్ళలో ప్రస్తుతం 8,538 మంది ఖైదీలు ఉన్నారన్నారు. శ్రీలంక 8,000 మంది రిమాండ్ ఖైదీలకు బెయిల్ మంజూరు చేస్తుంది.

"కేవలం 8,510 మంది ఖైదీలతో, మేము ఇప్పుడు సౌకర్యవంతమైన స్థాయిలో ఉన్నాము. జైళ్ళలో సామాజిక దూర నిబంధనలను అమలు చేస్తున్నాము. మేము పెద్ద సంఖ్యలో ఖైదీలను విడుదల చేసినప్పటికీ, కొత్త ఖైదీలు క్రమం తప్పకుండా వస్తున్నారు. అందువల్ల మొత్తం సంఖ్య గణనీయంగా తగ్గడం లేదు,” అని అస్సాం ఇన్స్పెక్టర్ జనరల్ ఆఫ్ ప్రిజన్స్ దసరత్ అన్నారు. 

ఆలస్య విడుదలకు కారణం

ప్రభుత్వం నిర్ణయం తీసుకున్నప్పటికీ ఖైదీలను గుర్తించడానికి కొంత సమయం పడుతోంది. బెయిల్, పెరోల్ పొందే ప్రక్రియను నిబంధల మేరకు అనుసరించాల్సి వుంటుంది. బెయిల్ ఉత్తర్వును సంబంధిత కోర్టు జారీ చేయాలి. పెరోల్‌ను అధీకృత జైలు అధికారి మంజూరు చేయాలి. ఖైదీలను విడుదల చేయడానికి నిర్ణయం తీసుకున్నప్పటికీ, ఖైదీలు నియమించబడిన కోర్టులకు బెయిల్ దరఖాస్తులను పంపాలి. అర్హతగల ఖైదీల ఎంపిక, వారి రికార్డుల ధృవీకరణ, అన్ని ఫార్మాలిటీలను పూర్తి చేయడానికి సమయం పడుతుంది. జైలు సూపరింటెండెంట్‌కు పెరోల్ మంజూరు చేయడానికి అధికారం ఉంది. అక్కడ కూడా అనుసరించాల్సిన ప్రక్రియ ఉంది. విడుదల ప్రక్రియ మరొక అడ్డంకిని ఎదుర్కొంది. లాక్డౌన్ పరిమితులు అత్యంత తీవ్రంగా ఉన్న సమయంలో ఇది ప్రారంభించబడింది. విడుదలైన ఖైదీలకు వివిధ గమ్యస్థానాలకు చేరుకోవడానికి మార్గాలు లేవు. లాతూర్ వంటి కొన్ని జిల్లాల్లో సహాయం చేయడానికి కొన్ని లాభాపేక్షలేని సంస్థలు ముందుకు వచ్చాయి. కొంతమంది ఖైదీలు వీధుల్లో విరుచుకుపడుతున్నారు.

పూణేలో, విడుదలైన ఖైదీని ఒక సమూహం హత్య చేసింది. పాత నేరస్ధులే ఈ హత్య చేశారని పోలీసులు అనుమానించారు. ముంబైలో, విడుదలైన ఖైదీ పాల్ఘర్‌లోని తన ఇంటికి చేరుకోలేకపోయాడు. కొత్తగా విడుదలైన మరో ఖైదీ సుదూరంగా వున్న తన ఇంటికి వెళ్లలేకపోయాడు. ఇతను ఒక మహిళ జైలర్ చేత ఒక రాత్రి ఆశ్రయం పోందాల్సి వచ్చింది.

భారతదేశంలో క్రిమినల్ జస్టిస్ సిస్టమ్

నేరాలకు పాల్పడిన వారికి న్యాయం చేయడం క్రిమినల్ జస్టిస్. నేర న్యాయ వ్యవస్థ ను నియంత్రించడానికి ప్రభుత్వం కొన్ని సంస్ధలను ఏర్పాటు చేసింది. నేరస్థుల పునరావాసం, ఇతర నేరాలను నివారించడం, బాధితులకు నైతిక మద్దతు ఇవ్వడం లాంటి వాటిని లక్ష్యాలుగా ప్రభుత్వం పెట్టుకుంది. నేర న్యాయ వ్యవస్థ  ప్రాధమిక సంస్థలు పోలీసులు, ప్రాసిక్యూషన్ మరియు  న్యాయవాదులు, కోర్టులు మరియు జైళ్లు.  నేర-న్యాయ వ్యవస్థ మూడు ప్రధాన భాగాలను కలిగి ఉంటుంది. చట్ట అమలు సంస్థలు,  ప్రాసిక్యూషన్ మరియు డిఫెన్స్ న్యాయవాదులు, జైళ్లు మరియు పరిశీలన ఏజెన్సీలు వంటి విభాాగాలు వున్నాయి.  నేర న్యాయ వ్యవస్థలో, ఈ విభిన్న ఏజెన్సీలు సమాజంలో చట్ట నియమాలను కొనసాగించడానికి ఉపయోగపడాలి.

జైళ్ల సామర్ధ్యం

సెంట్రల్ జైళ్లు  137, వాటి సామర్ధ్యం  165,750. జిల్లా జైళ్లు  394, వాటి సామర్ధ్యం 147,003. సబ్ జైళ్లు  732, వాటి సామర్ధ్యం 45,569. మహిళా జైళ్లు 20, వాటి సామర్ధ్యం 5,197. బోర్స్టల్ పాఠశాలలు 20, సామర్ధ్యం 1,630. ఓపెన్ జైళ్లు 64, సామర్ధ్యం 5,412. స్పెషల్ జైళ్లు 42, సామర్ధ్యం 10,145. ఇతర జైళ్లు 3, సామర్ధ్యం 170. మొత్తం  1,412 జైళ్లల్లో  3,80,876 ఖైదీలు వుండే సామర్ధ్యం వుంది.  కాని 2018లో జైళ్లు 4,66,084 (పురుషులు 4,46,842 స్త్రీలు 19,242) ఖైదీలతో 117.6 శాతం ఆకుపెన్సీ రేటుతో వున్నాయి.

ఎక్కువ మంది ఖైదీలను వారి సొంత రాష్ట్ర జైలులో ఉంచారు. సుమారు 91.1% మంది ఖైదీలు జైలు ఉన్న రాష్ట్రానికి చెందినవారు. 7.5% మంది ఇతర రాష్ట్రాల నుండి వచ్చారు. 1.5% మంది విదేశీ పౌరులు. 31 డిసెంబర్ 2016 నాటికి భారతదేశంలో విదేశీ ఖైదీల సంఖ్య 6,370 గా ఉంది. అంతకుముందు సంవత్సరంతో పోలిస్తే ఇది 5.4% తగ్గింది. దోషులుగా తేలిన విదేశీ ఖైదీలలో, అత్యధిక సంఖ్యలో బంగ్లాదేశ్ (75.7%, 1,792 మంది దోషులు), తరువాత నేపాల్ (8.9%, 211 మంది దోషులు) మరియు మయన్మార్ (4.3%, 101 మంది దోషులు) ఉన్నారు. 

భారతదేశంలోని జైళ్లు, వాటి ఆకుపెన్సీ రేటు

2009 సంవత్సరంలో ఆకుపెన్సీ రేటు 122.8 శాతం వుంది. 2010 లో 115.1 శాతం వుంది. 2011లో జైళ్లు 3,72,926 (పురుషులు 3,56,902, స్త్రీలు 16,024) ఖైదీలతో 112.1 శాతం ఆకుపెన్సీ రేటుతో వున్నాయి. 2012లో జైళ్లు 3,85,135 (పురుషులు 3,68,184 స్త్రీలు 16,951) ఖైదీలతో 112.2 శాతం ఆకుపెన్సీ రేటుతో వున్నాయి. 2013 లో జైళ్లు 4,11,992 (పురుషులు 3,93,804 స్త్రీలు 18,188) ఖైదీలతో 118.4 శాతం ఆకుపెన్సీ రేటుతో వున్నాయి. 2014 లో జైళ్లు 4,18,536 (పురుషులు 4,00,855 స్త్రీలు 17,681) ఖైదీలతో 117.4 శాతం ఆకుపెన్సీ రేటుతో వున్నాయి. 2015లో జైళ్లు 4,19,623 (పురుషులు 4,01,789 స్త్రీలు 17,834) ఖైదీలతో 114.4 శాతం ఆకుపెన్సీ రేటుతో వున్నాయి. 2016లో జైళ్లు 4,33,003 (పురుషులు 4,14,505 స్త్రీలు 18,498) ఖైదీలతో 113.7 శాతం ఆకుపెన్సీ రేటుతో వున్నాయి. 2017లో జైళ్లు 4,50,696 ఖైదీలతో 115.1 శాతం ఆకుపెన్సీ రేటుతో వున్నాయి. 2018లో జైళ్లు 4,66,084 (పురుషులు 4,46,842 స్త్రీలు 19,242) ఖైదీలతో 117.6 శాతం ఆకుపెన్సీ రేటుతో వున్నాయి.

జైళ్ల రద్దీకి  కారణం

జైళ్ల రద్దీకి ప్రధాన కారణం కోర్టు కేసుల పెండింగ్. మార్చి 31, 2016 నాటికి, వివిధ కోర్టులలో 3 కోట్లకు పైగా కేసులు పెండింగ్‌లో ఉన్నాయి. దేశంలో ప్రతి ముగ్గురు జైలు ఖైదీలలో ఇద్దరు విచారణలో ఉన్నారు. ఉదాహరణకు, 2015 లో 4,19,623 మంది ఖైదీలు 2,82,076 మందిని ట్రయల్స్ కింద (67%) వున్నారు. ఎన్‌సిఆర్‌బి ఈ డేటాను ప్రచురించింది. దీనికి అవినీతి, పోలీసుల పాత్ర, ప్రాసిక్యూటర్లు, న్యాయవ్యవస్థ కారణాలుగా వున్నాయి. భారతీయ పోలీసు వ్యవస్థలో ఉద్యోగుల కోత వుంది. వేతనాలు వారికి తక్కువుగా చెల్లించబడుతున్నాయి.  నిందితులైన ఖైదీలకు కోర్టుకు వెళ్లడానికి సిబ్బంది లేరు.  ఇది అధిక ఖైదీల జనాభాకు దోహదం చేస్తుంది. కాబట్టి, కోర్టులో హియరింగం  కోసం వారి తేదీ వాయిదా వేయబడుతోంది. భారతదేశంలో ప్రభుత్వ న్యాయవాదుల సంఖ్య తక్కువుగా వుంది.  ప్రభుత్వ న్యాయవాదుల పోస్టులను భర్తీ చేయడం లేదు.  భారతదేశంలో 30 మిలియన్ల ఖాళీలు ఈ శాఖలలో వున్నాయి. కేసులను నిర్వహించడానికి, సరిపడా న్యాయమూర్తలు లేరు.   ప్రతి మిలియన్ ప్రజలకు సగటున 10.5 మంది న్యాయమూర్తులు మాత్రమే ఉన్నారు.  ముందస్తు విచారణలో ఉన్న చాలా మంది నిరుపేదలు, తక్కువ వయస్సు గలవారు.  వారిలో కొంతమందికి బెయిల్ ఆమోదం పొందినప్పటికీ, బెయిల్ చెల్లించడానికి డబ్బు, వనరులు లేనందున వారు విడుదలకాలేక పోతున్నారు. చాలా మంది ఖైదీలు చదువురానివారు. వారి హక్కుల గురించి పూర్తిగా వారికి తెలియదు. ప్రీ-ట్రయల్ ఖైదీలలో 71% నిరక్షరాస్యులు.  

ముగింపు

భారతదేశంలో జైలు పరిస్థితి బాగాలేదు. అనారోగ్యకరంగా వుంది.  జైళ్లు తరుచుగా ఖైదీలకు ప్రాణాంతకంగా మారుతున్నాయి.  అంతర్జాతీయ ప్రమాణాలకు అనుగుణంగా లేవు. 114 శాతం ఆక్యుపెన్సీ రేటుతో జైళ్లు అత్యంత రద్దీగా ఉన్నాయి. జైళ్లను నిర్వహించడానికి సరిపడా నిధులు లేవు. కొన్ని ప్రాంతాల్లో ఆక్యుపెన్సీ స్థాయి 277 శాతం కంటే ఎక్కువగా ఉంటుంది. ఇది అనుమతించబడిన సామర్థ్యానికి దాదాపు మూడు రెట్లు ఎక్కువ. మరోవైపు కోవిడ్ వ్యాధి కిక్కిరిసిన జైళ్లల్లో వేగంగా వ్యాప్తి చెందుతోంది. రాజకీయ ఖైదీలను, మిగిలిన ఖైదీలను సుప్రీంకోర్టు సడలించిన నిబంధనల మేరకు వెంటనే విడుదల చేయాలి. ఖైదీలందరికీ కోవిడ్ పరీక్షలు నిర్వహించాలి. అవసరమైతే వారిని క్వారంటైన్లలో పెట్టాలి. 60 సంవత్సరాలు దాటినా ఖైదీలను వెంటేనే మానవతా దృక్పధంతో విడుదల చేయాలి. వారికి సరైన వైద్య చికిత్సను అందించాలి. కేంద్ర, రాష్ట్రప్రభుత్వాలు ఖైదీల హక్కులను గుర్తించాలి. జైళ్లు పరివర్తనా ప్రదేశాలు. ఖైదీలలో పశ్చాత్తాపాన్ని కలుగుజేసి వారిలో మానవీయమైన మార్పును తీసుకురావడానికి ఉపయోగడపడాలి. అందుకే అక్కడ ఆహ్లాదకరమైన వాతావరణం వుండాలి. ఖైదీలు గౌరవప్రదంగా జీవించే వీలును కల్పించాలి. అప్పుడే ఏర్పర్చుకున్న ప్రజాస్వామిక వ్యవస్ధకు విలువ వుంటుంది. 

- అమన్